39 Compassie in Passion van Bach

Essay in Nederlands Dagblad, 27 maart 2015 – In een gewelddadige wereld roept de muzikale vertolking van mededogen bij veel mensen emoties op. Jaar in jaar uit blijven ze geboeid door de Matthäuspassion. Middenin dit meesterwerk van Johann Sebastian Bach raakt menigeen ontroerd door de vraag om genade.

greco.repentant-peterRond de paasdagen luisteren duizenden liefhebbers naar een van de vele uitvoeringen van de Matthäuspassion. Je ziet ze ontroeren – vooral bij dat ene lied, dat zo teder afsteekt tegen een gewelddadige geschiedenis. Ik bedoel het Erbarme Dich, dat ook mij raakt.

Hoe kreeg Bach het voor elkaar om een muziekstuk zo te componeren dat mijn binnenste naar buiten keert? Al bij de eerste tonen word ik bewogen. Als de viool de melodie inzet, voel ik mijn lichaam reageren. Ik word met al mijn zinnen meegesleept en geef me aan een droeve verwachting over. De instrumentale inleiding zal me meevoeren naar de woorden die uit de mond van de alt opklinken. Twee woorden maar, die mijn innerlijk universum beroeren. Erbarme Dich. Heb medelijden. Toon compassie. Erbarm U.

Waarom word ik hierdoor gegrepen? De muziek en woorden vertolken een kreet die ik soms geluidloos uitschreeuw. Dan sper ik mijn mond open om uiting te geven aan een boosheid en verdriet die diep uit mezelf komt, of zelfs nog dieper, uit de aarde. Dat is het eerste wat het met me doet, dit Erbarme Dich: het roept een primal scream bij me op. Maar daar blijft het niet bij. Wonderlijk genoeg drukt het me niet terug in mijn pijn – nee, het leidt me er voorzichtig uit naar een gebied van troost en hoop. Mijn hart wordt op het ritme van de muziek tot rust gebracht. In de eindeloze herhaling van de woorden, die op de golven van elkaar afwisselende melodielijnen als een baken blijven deinen, ontstaat een vergezicht. In de vraag ligt het antwoord besloten. Er zal erbarmen zijn.

Troostende werking
De Matthäuspassion biedt mij en waarschijnlijk veel meer mensen troost. Wat bij uitvoeringen tijdens de paasdagen opvalt is dat hij ook veel lieden trekt die anders druk zijn in de politiek, het zakenleven en de journalistiek. Wellicht herkennen deze mensen in het verhaal dat dit koorwerk vertolkt de complexe verhouding tussen politiek, religie en burger en de problematiek van verraad, dreiging en terreur waar ze zelf ook mee te maken hebben. Het kan ook zijn dat ze een kort moment uit hun verantwoordelijkheden willen worden getild. Als het Erbarme Dich klinkt lijkt het misschien wel alsof ze de wereld die normaliter op hun schouders drukt even niet hoeven te dragen.

Hoe werkt de Matthäuspassion? In de film ‘Erbarme Dich’ van Ramon Gieling proberen kunstenaars en luisteraars uit te leggen wat het stuk met hen doet en waarom. Iedereen heeft zijn eigen beleving, maar je kunt er moeilijk de vinger op leggen hoe die troostende werking van juist dit ene lied tot stand komt – het is immers een gevoelsmatige ervaring.

Toch zie ik een aantal concrete feiten die de intensiteit van mijn beleving van deze aria versterken. Ten eerste heeft Bach het Erbarme Dich precies, maar dan ook precies in het midden van zijn oratorium geplaatst. Ten tweede wordt de vraag ‘Erbarme Dich’ aan Jezus gesteld, juist aan Jezus. En ten derde volgt er een duidelijk antwoord op die vraag.

In het midden geplaatst
Bach plaatste het Erbarme Dich in het midden van zijn kunstwerk. Het hele oratorium geeft in twee en een half uur de lijdensweg van Jezus weer (zijn ‘passie’). De tekst, die je in minder dan tien minuten gelezen hebt, komt hoofdzakelijk uit de Duitse versie van het evangelie van Matteüs (vandaar de naam ‘Matthäuspassion’). Tekst en muziek sluiten als een hoorspel op elkaar aan. Naarmate het verhaal vordert en de dreiging toeneemt, verschuift de klankkleur, doordat er dieper klinkende muziekinstrumenten en stemmen op de voorgrond treden. Uiteindelijk zal Jezus in stilte sterven aan een houten kruis.

Dat kruis had voor Bach grote betekenis. Hij bouwde zijn compositie zelfs op in een kruisvorm. En juist op het punt waar de balken elkaar kruisen plaatste hij het Erbarme Dich – alsof hij de vraag in het lied bij het hart van de gekruisigde wilde brengen.

Aan wie gevraagd?
Bach wilde dat we zouden weten dat de vraag ‘Erbarme Dich’ aan Jezus moet worden gesteld. Het was een vraag die over de lippen van Simon Petrus kwam toen hij zichzelf in een onmogelijke situatie had gemanoeuvreerd.

Jezus was Petrus’ held geweest; hij bewonderde hem mateloos en had dikwijls gezegd dat hij alles voor hem over zou hebben. De leerling was zijn meester gevolgd toen die zich vrijwillig had uitgeleverd aan de vertegenwoordigers van religie en wet. Maar nu probeerden de wetsbetrachters Jezus met geweld een bekentenis af te dwingen om te kunnen doen wat de wet moet doen: iedereen veroordelen. Petrus had zich bij een vuur in de binnenhof van het gerechtsgebouw teruggetrokken, waar hij ooggetuige was van de martelingen die zijn vriend onderging. Om niet verdacht te zijn ontkende hij tot drie keer toe dat hij bij Jezus hoorde of hem zelfs maar kende. In die nacht kwam hij zichzelf tegen als een onbetrouwbare, eerloze gast. Het bracht hem in verwarring en wekte diepe zelfhaat in hem op. Petrus huilde bittere tranen, lezen we.

Maar Jezus liet zijn discipel niet los. Hij zocht met zijn ogen de ogen van Petrus, schrijft Lucas. Op dat moment klinken in de Matthäuspassion deze woorden: ‘Erbarme dich, Mein Gott, um meine Zähren willen! Schaue hier, Herz und Auge weint vor dir Bitterlich’ (Heb medelijden, mijn God, omwille van mijn tranen. Zie toch, hart en ogen wenen bitter om u).

Maar één die kan antwoorden
Dan volgt het antwoord op de vraag ‘Erbarme Dich’. Je kunt het mooiste in het leven afwijzen, je verlangen naar volmaaktheid verzieken, in bitterheid wegzinken, maar Jezus begrijpt je, hij is dieper gegaan dan jij ooit ging, om je vast te kunnen houden in je diepste duisternis. Hij is als onschuldige aan het kruis geslagen, waar hij bad: ‘Vader, vergeef het hun, want ze weten niet wat ze doen’. Dit gebed werd verhoord. De haan die Petrus in zijn nood hoorde kraaien heeft een nieuwe dag aangekondigd: Petrus werd door Jezus in eer hersteld. Die vooruitblik word je gegund in het stuk dat volgt op het Erbarme Dich. Het koor neemt het van de solist over en zingt een bevrijdend antwoord op de vraag om Jezus’ meeleven: ‘Deine Gnad und Huld ist viel grosser als die Sünde’ (Uw genade en welwillendheid is veel groter dan de zonde).

De Matthäuspassion boeit omdat hij een andere realiteit aan het licht brengt dan die van religie en wet. We lijken allemaal in een spiraal van schuld en geweld gevangen te zitten en de gevolgen van kritiek, oordeel en uitsluiting dagelijks te moeten ondergaan. Totdat we horen dat we een vraag mogen stellen, de vraag om erbarmen. Het besef dat ikzelf en wij allemaal compassie nodig hebben van iemand die ons dat onbevooroordeeld en zonder verwijt kan geven maakt het Erbarme Dich voor mij zo ontroerend. De Matthäuspassion inspireert met genade.

Willem de Vink

Johann_Sebastian_BachDe eerste versie van de Matthäus Passion componeerde Johann Sebastian Bach (1685-1750) in 1727 in Leipzig. Het geheel kreeg zijn definitieve vorm in 1736, toen het dat jaar op Goede Vrijdag in Leipzig voor de eerste keer ten gehore werd gebracht. De liedteksten werden geschreven door de achttiende eeuwse Duitse dichter Picander. Jan Rot schreef in 2006 een onstuimige Nederlandstalige versie, Ria Borkent deed dat in 2010 nog eens fijntjes over.