17 Creativiteit en spelplezier
Het is Gods wens dat ons leven tot bloei komt. Toch stimuleert Hij niet zozeer onze prestaties. Het is Hem veel meer te doen om relaties. Daarin komen we tot onze bestemming. Daarom is er bij Hem ook ruimte om te spelen. De omgang met elkaar wordt gevierd in het spel. Spelen neemt in de Bijbel een belangrijke plaats in. Maar wie kent die levenskunst vandaag de dag nog?
Vijftien jaar geleden schreef ik een boekje, ‘Vogelperspectief’, waarvoor ik een omslag tekende met een stelletje zwart-witte pinguïns. Midden tussen die butlerachtige beesten stond een exemplaar te stralen in felle kleuren. Over die kleuren wil ik het hier hebben. In de Bijbel worden we aangemoedigd om onze schutkleuren in te ruilen voor onze eigen, unieke kleuren. De Here Jezus noemde zijn volgelingen de smaakmakers van deze wereld. Hij zei: ‘Je steekt toch geen lamp aan om hem vervolgens weg te stoppen onder een korenmaat? Nee, die lamp moet op een standaard staan en licht geven voor iedereen.’ Een belangrijke standaard die ons opheft om onze kleuren te laten schijnen is onze creativiteit. Het spel verschaft licht. Maar wie denkt er nog aan spelen?
God schiep spelenderwijs
We leven in een tijd waarin alles wat we doen nuttig en effectief moet zijn. Kom daarom niet aan met de suggestie dat spelen iets te betekenen heeft. Maar wat als de Here God zelf speelt? De Bijbel geeft ruimte aan de gedachte dat God weet wat spelen is (lees bijvoorbeeld eens Psalm 104:26). Hij schiep spelenderwijs: Hij had er plezier in. Dat spelplezier werd een refrein in Genesis 1: het was goed, heel goed. In dat plezier komt God dichterbij. Het is zijn manier om iets van zichzelf te tonen. In de schepping kunnen we iets meer van God leren kennen (Rom. 1:20). Gods kunst spreekt en brengt zijn wezen tot uitdrukking (Ps. 19). Hij zet zijn creatieve communicatie in om contact te maken en dat contact te beleven, te vieren. De dierenwereld, het plantenrijk, zelfs de onbezielde dingen als de lucht, het water, de bergen en de aardbodem, bejubelen volgens de Bijbel allemaal dat contact. Contact – daar draait het om bij God. Contact met wie? Met mensen, die Hij naar zijn beeld en gelijkenis heeft gemaakt. God gebruikt zijn creativiteit om contact te zoeken en te onderhouden met mensen. Was het herstel in het contact dat Hij dankzij Jezus Christus met ons aanbracht niet de ultieme creatieve daad (1 Kor. 2:6-9)? Je kunt je erover blijven verbazen! Mensen mogen op hun beurt hun creativiteit inzetten om contact te leggen met God en met elkaar. Spel en creativiteit helpen mee om relaties tot bloei te brengen.
Vruchtbare creativiteit
Ter wille van Gods plan met mensen kreeg de kerk gestalte. Gods Geest blies mensen naar elkaar toe. De kerk bestaat voor negenennegentig procent uit contact (toch vreemd dat we ons desondanks vaak veel drukker maken over dat ene procentje: het gebouw, de spullen, de financiën). Contact vraagt om een goede communicatie. Een kerk waar het goed is, is een kerk waar goed gecommuniceerd wordt. In zo’n kerk zal creativiteit veel ruimte krijgen, want creativiteit is een van de belangrijkste voorwaarden voor goed contact. Moeders spelen met hun stem in het contact met hun kleintjes, tieners dansen en musiceren om contact te maken, volwassen christenen dragen spelenderwijs iets van hun geloof over aan een nieuwe generatie. In creatieve communicatie geef je iets van jezelf bloot. Dat verrijkt en verdiept het contact.
Waar is dat contact voor bedoeld? Daarin komt ons leven tot bloei. Bloei spreekt van creativiteit (kijk naar de bloemenpracht). We komen steeds meer tevoorschijn zoals we in wezen zijn. Het unieke en eigene wordt zichtbaar. Niet zomaar, maar ter wille van elkaar. Want op bloei volgt vrucht. ‘Hierin is de Vader verheerlijkt,’ zegt Jezus, ‘dat gij veel vrucht draagt’ (Joh. 15:8). Net als bij God, draait het ook in ons leven om relaties. Daar is creativiteit voor nodig. Uitdrukkingsvermogen. Als creativiteit zich ontwikkelt in de richting van de ander, kan er iets van het leven dat God ons geeft doorgegeven worden. De ander wordt gestimuleerd om op zijn of haar beurt tot bloei te komen. Dat is vruchtdragen. Creativiteit is als een doorgeefluik in het doorgeefsysteem van leven.
Waarom is creativiteit zo belangrijk in communicatie?
a. Creativiteit geeft uitdrukking aan de dingen die anders opgesloten zouden blijven in onze gedachten, zonder dat ze gedeeld zouden worden.
b. Creativiteit geeft anderen de kans om deel te nemen aan dingen die anders vaag zouden blijven en moedigt aan om daarop te reageren.
c. Creativiteit schenkt meer begrip en gevoeligheid: het geeft plezier, behagen, voldoening aan degene die iets tot uitdrukking brengt en aan degene die daarop reageert.
Creativiteit bouwt op
Creativiteit beïnvloedt de gemeenschap van mensen op minstens drie manieren. Het gaat om drie manieren van zien.
Ten eerste helpt creativiteit ons om onszelf beter te zien. In het spel leert een mens zijn identiteit beter kennen, zijn unieke eigenschappen, zijn denkbeelden en gevoeligheden. Het stimuleert ons zelfbewustzijn. Maakt creativiteit mensen dan niet tot geïsoleerde, in zichzelf gekeerde wezens, zoals we dat onder kunstenaars wel zien? Nee, creativiteit kan een voertuig zijn voor de vrucht van Gods Geest, die ons vormt om ons leven beschikbaar te stellen voor anderen (Gal. 5:22). Wanneer in onze creativiteit Gods Geest de ruimte krijgt, kunnen we juist meer voor anderen betekenen.
Ten tweede helpt creativiteit ons om de dingen om ons heen beter te zien. Het maakt mensen vrij en onafhankelijk in hun beoordeling van situaties en personen. Misschien dat daarom bepaalde leiders nogal bang zijn voor kunstenaars en andere creatievelingen: ze kunnen een bedreiging vormen voor hun macht. Is dat misschien ook de reden waarom we zo weinig kunstenaars met hun werk in onze kerken zien? Feit is dat ons gemeenteleven vaak maar weinig variatie en spontaniteit vertoont. De zeggingskracht is eruit. Creativiteit zou ons kunnen prikkelen om de dingen die er toe doen beter te zien.
Ten derde stimuleert creativiteit ons om de dingen op een ándere manier te zien. Het helpt ons om speels, opgewekt, opgelucht te leven, omdat je de dingen van een onverwachte kant kunt bekijken. Je bent niet voor een gat te vangen. Het is opvallend dat Paulus in de moeilijkste omstandigheden (hij zat gevangen) in zijn brief aan de Filippenzen zijn lezers blijft aansporen om blij te zijn (Fil. 3:1, 4:4). Hij had een creatieve, geïnspireerde kijk op de situatie: Gods Geest wekte hem op om zich ondanks alles te verheugen. Zijn frisse kijk op de dingen inspireert mensen tot op de dag van vandaag.
Een proces van vernieuwing
Ons leven lijkt zich ook vaak in een gevangenis af te spelen. Waarom zit alles soms zo muurvast? Terwijl de Bijbel ons toch belooft dat God ons met zijn Geest van dag tot dag vernieuwt (2 Kor. 4:16). Jawel. De Here God is ook vandaag de dag creatief actief. Hij is niet statisch, onbewogen, afwezig. We mogen ons bewust zijn van zijn creatieve Geest die in ons werkt. Hij wil betrokken zijn bij onze persoonlijke ontwikkeling, in ons zakelijk leven, bij de keuzes die we maken, bij de plaats die we innemen in ons gezin, onze familie, onze buurt, onze kerk, onze studie, ons werk. God de Schepper wil ook vandaag de dag zijn creatieve scheppingswerk verrichten, zodat ons leven inderdaad uit een vastgelopen patroon kan losbreken en een verrassende wending kan nemen. Hoe dat mogelijk kan worden? Misschien is het leerzaam om te beseffen hoe een creatief proces verloopt. Ik denk dat God daar met zijn Heilige Geest gebruik van wil maken. Dus: hoe kan creativiteit ons van dienst zijn in een vastgelopen situatie? Laten we de stappen in zo’n creatief proces eens nader bekijken.
a. Ten eerste is er de observatie. We oefenen ons in het kijken. We bekijken de situatie of het probleem langdurig en grondig. We krijgen overzicht en inzicht, zicht op het geheel en zicht op de kleine dingen. Dus: we nemen de tijd om te kijken.
b. Ten tweede is er de tijd van incubatie. We nemen afstand van de situatie, proberen er een tijd lang niet aan te denken: we brengen alles in gebed, geven de dingen over aan God en laten het vervolgens los. De tijd mag er overheen gaan. Dus: we nemen de tijd om te wachten.
c. Ten derde is er de inspiratie. Nadat we goed de tijd hebben genomen voor de eerste twee stappen in dit proces zijn we nu op het punt aangekomen dat we met een frisse kijk op de zaak aan de slag kunnen gaan. We pakken het probleem aan, zetten de doorbraak in, nemen een besluit, geven een idee de kans. Vertrouw op God, aan wie je het probleem uit handen gaf, terwijl je aan het werk gaat. Dus: we benutten de tijd.
d. Ten vierde is er de toepassing. We zien of het ook werkt wat we in gang hebben gezet. Is er sprake van verandering, vernieuwing? Wellicht wordt ons initiatief bevestigd. Dus: we zien uit.
Tip – creatief zakendoen
We streven in het zakendoen naar perfectie. Maar dat kan uitlopen op een verkrampte manier van doen, waarbij initiatieven en relaties verstikt kunnen raken. Jesaja schetst een toekomstbeeld waarbij boeren creatief met hun broodwinning omgaan. Ze hebben geleerd om wat meer los te laten, omdat er vertrouwen is. Misschien een les voor ons?
‘Welzalig gij die aan alle wateren zaait; die rund en ezel vrij laat ronddolen.’ (Jes. 32:20)
Belemmeringen in creativiteit
Ik weet wel dat het niet altijd meevalt om creatieve processen toe te laten. Veel mensen zijn bang om aan iets nieuws te beginnen. Ze verschuilen zich achter de smoes dat ze nu eenmaal niet creatief zijn. Maar als je onderschrijft dat de mens naar Gods beeld geschapen is kun je dat niet volhouden. Iedereen bezit in mindere of meerdere mate enige creativiteit. Waarom komt die onder christenen vaak zo moeizaam tevoorschijn? Ik signaleer (naast remmingen van meer persoonlijke aard) minstens twee veel voorkomende denkbeelden die onze creativiteit kunnen belemmeren. In beide houdingen zal verandering moeten komen, wil ons leven in ontwikkeling gebracht kunnen worden en meer vrucht gaan dragen.
Denkbeeld 1 – Geloven doe je met je hoofd: je moet de juiste leer verdedigen. Je bent kritisch en het enige wat je jezelf toestaat is hard werken. Creativiteit staat je tegen. Het persoonlijke is gevaarlijk. Je streeft liever naar perfectie in je prestaties dan dat je je in een relatie durft bloot te geven. Maar je leeft zonder voldoening. Je bent nauwelijks in staat om spontaan liefde te tonen.
Denkbeeld 2 – Pas als je leeft zoals God wil, houdt Hij van je. Er leeft angst voor God en medechristenen. Daarom durf je geen sterke gevoelens toe te laten. Creativiteit is beangstigend. Je bent altijd bezig met wat goed en fout is. Verkrampt. Er is een moeilijke overgang van het hoofd naar het hart naar de handen. Je leeft geïsoleerd. Alle warmte en levensvreugde is praktisch zoek.
De levenskunst van Jezus
Indertijd schreef het Bijbels Museum een prijsvraag uit voor beeldend kunstenaars. Al bij de eerste selectie viel het ingezonden werk van christen-kunstenaars af. Hans Blankesteijn, oud-directeur Openbaar Kunstbezit en een van de juryleden, weet in een commentaar de artistieke tekortkomingen van christenen aan de ‘kristallen wereld’ waarin het orthodox protestantisme leeft. Blankesteijn zei: ‘Het oog van de kunstenaar die hierin opgegroeid is wordt gestuurd door een hoofd dat gevuld is met dogmatiek en bijbelkennis. Hij ziet niets nieuws. Hij weet alles al.’
Ik zou willen zeggen: christenen hebben het spel gemist. We kunnen niet kijken met de ogen van een kind. Hoe anders dan Jezus, ons voorbeeld, onze inspirator. Jezus was spontaan, onafhankelijk, creatief. Hij liep op het water. Hij sprak tegen de storm. Hij bouwde een feestje. Hij zag in de kleinste dingen een verhaal om de mensen iets duidelijk te maken. Een mosterdzaadje. Een kudde schapen. Een sleepnet. Zijn werkwijze kreeg vaak de vorm van een spel. Brood en vis voor mensen die in kringen moesten gaan zitten. Modder op de ogen van een blinde. Brood en wijn. – De maaltijd met brood en wijn die door Jezus werd ingesteld en die we nog steeds vieren? Ja, het avondmaal kun je gerust een sublieme creatieve daad noemen. Een heilig spel dat ons op heel lichamelijke wijze herinnert aan Jezus’ lichaam en bloed, die het mogelijk maakten dat we in vrede mogen leven met God en met elkaar. Mag je het wel een spel noemen, het heilig avondmaal? Ik denk het wel: als we het een spel noemen in de Geest van Jezus. Hij zegt zelf in Matteüs 18 vers 3-5: ‘Wanneer gij u niet bekeert en wordt als de kinderen, zult gij het koninkrijk van God voorzeker niet binnengaan.’
In Gods koninkrijk leven mensen die hun spontaniteit hervonden hebben; die zichzelf kunnen geven, omdat ze hun pretenties hebben verloren in Jezus. Zij weten wat creatieve communicatie is die de liefde voor God en voor elkaar tot uitdrukking brengt. Het is de houding van Maria die haar kostbare mirre over de voeten van Jezus uitgoot (Joh. 12:1-5). Het is dezelfde intentie die Paulus bezingt in 1 Corinthiërs 13: het loflied op de liefde, die zo wonderlijk onbevangen gericht is op de ander. Bijbelse wijsheid bezit een kinderlijke kwaliteit. In Spreuken 8 wordt gezegd dat de wijsheid die Gods creatieve scheppingswerk in beweging bracht als een troetelkind was bij God. Hij speelde (volgens de Statenvertaling) dagelijks voor Gods aangezicht. De wijsheid, die speelt. Wie is wijs?
Het spel als instrument
Spelen is een levenskunst die we in ons no-nonsensetijdperk allang verleerd zijn. Maar het spel (in welke vorm dan ook) kan ons leven en ons samenzijn verrijken. Ongetwijfeld kenden de Israëlieten om die reden zoveel feesten met zoveel speelse elementen. Nemen we de voorbeelden die de Bijbel ons geeft ter harte? Durven we Gods Geest meer ruimte te geven? Hier volgen tot slot van dit pleidooi voor meer creativiteit enkele argumenten om het spel toch weer op te pakken.
1. Spelen werkt ontspannend. We hebben behoefte aan momenten van ontspanning, om tot rust te komen en de dingen te verwerken (Ps. 131:2).
2. Spelen helpt je om beter te leren. Vanuit ontspanning leer je gemakkelijker nieuwe dingen. Spelen helpt je om dingen onbevangen te onderzoeken en van nieuwe impulsen te voorzien. (Spelenderwijs zijn de grootste ontdekkingen gedaan.)
3. Spelen helpt je om je te ontwikkelen. Als je jezelf helemaal geeft in je spel, zul je met je hele persoon spelen. Je bent er helemaal bij betrokken. Zodoende leer je meer dan je op het eerste gezicht zou vermoeden. Je ontwikkelt inlevingsvermogen, concentratie, expressiemogelijkheden, het vermogen om oplossingen te vinden, en als je met anderen samen speelt sociaal gedrag.
4. Spelen kan ook therapeutisch werken, om belemmeringen in je ontwikkeling te genezen. Ik beschrijf in mijn boek ‘Getekend’ hoe het tekenen mij als tiener hielp om mijn boosheid te verwerken. Maar ik moest er daarna wel mee uit mijn schulp komen.
5. Spelen vormt kunstzinnigheid. Het kan dienen om te zoeken naar iets moois, zodat het leven intenser beleefd kan worden. Het kan ook dienen om aan ideeën vorm te geven, waardoor het spel een bijzonder communicatiemiddel wordt. De bouw van de tabernakel was bijvoorbeeld een uiting van kunstzinnigheid, waarbij elk detail iets te zeggen had (Ex. 36:1, 2).
6. Spelen is een uiting van ontspanning en tevredenheid. In de vernieuwde orde die de Bijbel voorzegt wordt de vrede die dan op aarde zal heersen gekenschetst door pleinen die vol zijn van spelende jongens en meisjes (Zach. 8:5). Als het gevaar geweken is, kan er weer gespeeld worden. Het spel brengt een gelukkig leven tot uitdrukking. De stress is eraf, de dwang van het effectbejag.
7. Spelen is de manier om een relatie te vieren. Er werd gejubeld en muziek gemaakt toen de ark van het verbond naar Jeruzalem werd gebracht (2 Sam. 6:15-20). David danste uit alle macht. God was terug! Het spel geeft uitdrukking aan het plezier dat we beleven in een relatie, terwijl het die relatie tegelijkertijd op een speelse manier aftast en verdiept. In onze verhouding tot God is dat dan ook de betekenis van het lofzingen en aanbidden. Ach, als we dat spelen nog eens mochten leren!
Willem de Vink
Zie ook illustratie Mindmap Creativiteit
English
