Charlotte Salomon – Leven? of Theater?
Kunnen we de wereld opnieuw beginnen?
English Het beeldverhaal is een bijzondere kunstvorm. Graphic novels nopen je tot langzaam kijken en lezen. Soms gunt de kunstenaar je een bijzondere inkijk in zijn of haar leven. Dat is ook het geval met ‘Leven? of Theater?’ van Charlotte Salomon. Tussen 1940 en 1942 schildert ze op papier haar levensverhaal in 769 tekeningen, waar ze nog eens 320 transparante overtrekvellen met tekst aan toevoegt. De titel Leven? of Theater? geeft aan dat ze zich had voorgesteld dat haar werk op het podium uitgevoerd zou worden. Dat heeft ze zelf nooit mogen meemaken, maar het tekenwerk alleen al vormt een aangrijpend kunstwerk.
Charlotte Salomon leefde als Joods-Duitse kunstacademiestudente in Berlijn. Als de nazi’s aan de macht komen, vlucht ze naar haar grootouders in Frankrijk. Daar begint ze aan het werk dat een indrukwekkend visueel getuigenis zal worden van haar korte bestaan. De dood zit haar op de hielen. Zelf probeert ze het leven vast te grijpen door haar leven in tekst te vatten, uit te tekenen en van muziek te voorzien.
De tekeningen geven een stortvloed aan gebeurtenissen weer. Ze schildert met kordate penseelstreken scènes vol figuren in allerlei houdingen en uiteenlopende situaties. Soms zet ze ook een aaneenschakeling van gebeurtenissen op papier, als in een tekenfilm. Er zit beweging in, ritme. De vellen zijn genummerd en allemaal even groot. De teksten zijn er als een voice-over overheen geschreven. Er zijn dialogen, regieaanwijzingen en verwijzingen naar muziek. De jonge kunstenares heeft al neuriënd en zingend haar ideeën op papier gezet, weten we van omstanders. Alles samen heeft veel weg van een stripverhaal, of meer nog van een een storyboard. Het moest een theaterstuk worden, misschien wel een opera.
Op plaat 219 zien we hoe toegewijd Charlotte is aan haar werk. Ze buigt zich over een afdruk van een van haar eigen tekeningen. Er staat bijgeschreven (vertaald uit het Duits): ‘Al word ik gek, ik moet het eruit krijgen zoals ik het hebben wil. Nog steeds is de afdruk, nog steeds is de afdruk niet, niet goed.’
Charlotte vertelt over haar jeugd, haar familieleden en andere mensen in haar omgeving, en over haar verliefdheden en dromen. Er tussendoor speelt de oorlogsdreiging. De platen schildert ze in blauw, geel en rood. Met die beperkte kleurstelling roept ze een zekere eenheid op, hoewel ze gaandeweg steeds gehaaster gaat werken. Naarmate de voltooiing nadert, wordt alles steeds directer, donkerder en wilder. Op het laatst zie je hoe gehaast ze bezig is, alsof ze bang is dat ze haar ideeën zal verliezen. Het lijkt erop dat ze aanvoelt dat haar leven kort zal zijn. De paniek slaat toe als ze hoort hoeveel vrouwen in haar familie zelfmoord hebben gepleegd. Ze tekent uit hoe ook haar grootmoeder, bij wie ze inwoont, een poging doet. Op de laatste vellen papier probeert Charlotte haar oma op andere gedachten te brengen. Als ze heeft uitgebeeld hoe dat mislukt, zegt ze op een van haar laatste platen tegen haar grootvader: ‘Weet je, grootpapa, ik heb het gevoel alsof ze de hele wereld opnieuw in elkaar moesten zetten.’
Toen ik in 2017 Salomons originele tekeningen zag die door de hele kelder van het Joods Historisch Museum in Amsterdam achter elkaar waren opgehangen, voelde ik de angst en wanhoop. Toch gaven die paar woorden die ze op het einde aan het papier had toevertrouwd me ook hoop. De hele wereld zál opnieuw in elkaar gezet worden. De Bijbel geeft voeding aan onze verbeelding om daarnaar uit te zien. Intussen is God bij ons, waardoor de dood niet meer dan een voorbijgaande schaduw is, lees ik. ‘Al ging ik ook door een dal vol schaduw van de dood, U bent bij mij’ (Psalm 23:4).
Charlotte Salomon was vijf maanden zwanger toen ze in Auschwitz werd omgebracht. Ze werd meteen gedood op de dag dat ze daar arriveerde. Haar beeldroman bleef bewaard, de woorden die ze uitsprak tegen haar opa ook.
Charlotte Salomon (1917-1943): Leven? of Theater?, 796 tekeningen in gouache, 32,5 x 25 cm, 1940-1942, Joods Historisch Museum, Amsterdam, ook in boekvorm verkrijgbaar.
Doorlezen: Psalm 23; Psalm 139; Jesaja 25:7-9; 1 Korintiërs 15:12-54; Openbaring 21, 22:1-5.
Willem de Vink
