El Greco – Opstanding
Jezus leeft!
Pasen is de meest opmerkelijke gebeurtenis die ooit beschreven is. Terwijl iedereen onder ogen moet zien dat hij op een dag doodgaat, staat Jezus op uit de dood. Al eeuwenlang putten mensen troost en hoop uit dit wonder. Het verbaast me daarom dat er eigenlijk maar weinig beelden van Pasen geschilderd zijn die tot de verbeelding spreken. Maar hier is er een, van El Greco.
Domenikos Theotokopoulus, zoals El Greco eigenlijk heet, is een schilder uit de zestiende eeuw met een heel eigen stijl. Hij mengt veel wit in zijn kleuren en vervaagt graag de contouren, waardoor zijn voorstellingen nogal ijl lijken. Verder zit zijn werk vol beweging, en dan vooral in opwaartse richting. Het is alsof hij ons met zijn beeldtaal op een hemelse werkelijkheid wil wijzen. En waarschijnlijk is dat ook zo.
El Greco maakte als kunstenaar een bijzondere ontwikkeling door. Hij vond manieren om zichzelf uit te drukken die verschilden van zijn tijdgenoten. Misschien was hij wel de meest authentieke ‘maniërist’. Tot zijn zesentwintigste leefde ‘de Griek’ op Kreta, waar hij werd ingewijd als schilder van iconen in de Byzantijnse traditie. In de tien jaar daarop verbleef hij in Italië, waar hij de schildertechnieken van de renaissancekunst leerde beheersen. Vervolgens ontwikkelde hij vanaf 1577 in de Spaanse stad Toledo een vrije manier van schilderen, waarin hij een bezieling wist te leggen die ons vandaag nog steeds raakt.
Het kenmerkende, expressieve handschrift van El Greco zien we ook op dit schilderij van de opstanding. De schilder heeft Jezus lang uitgerekt en bijna doorschijnend licht bovenin de compositie geplaatst. Door Hem kwetsbaar naakt te tonen moeten we nadenken over zijn nieuwe lichaam. Tegelijkertijd maakt de Opgestane een waardige indruk en is Hij boven alles verheven. Dat Hij niet tot de oude wereldorde behoort wordt nog eens benadrukt doordat zijn voeten de aarde niet aanraken.
Het valt op dat El Greco Jezus een banier in zijn hand heeft gegeven. De vlag is net zo wit als Jezus’ lichaam, misschien om de overgave van Gods Zoon aan zijn hemelse Vader te symboliseren. Met de vaandel brengt de kunstenaar ook tot uitdrukking dat Jezus als overwinnaar uit de dood is opgestaan. Op de grond onder Jezus’ voeten liggen de mannen te kronkelen die Hem met geweld hadden moeten tegenhouden. Ze zijn in allerlei formaten neergezet, om de ruimte op te vullen. De vlaggenstok heeft Jezus tussen hen in geplant, alsof Hij wil zeggen dat deze gewelddadige wereld zal worden ingeruild voor een nieuwe wereld, een tijdperk van vrede en gerechtigheid, die onder zijn heerschappij zal staan. We zien dan ook tegenover de banier de rode mantel van het koningschap om Jezus’ schouders wapperen. Een rode mantel, een witte vlag: Jezus regeert vanuit overgave.
Alles op dit zinderende schilderij wijst omhoog. Onze blik wordt onweerstaanbaar naar boven getrokken, waardoor we naar Jezus moeten blijven kijken. En dan valt ons nog iets op. De waardigheid van de Pantokrator wordt door El Greco benadrukt met een wel heel speciale halo rondom zijn hoofd. Het aureool is vierkant en niet rond, zoals we meestal zien bij afbeeldingen van heiligen. De schilder nam de beeldtaal uit de iconografie mee in zijn werk. Daarin staat een vierkante lichtschijf symbool voor de glorie van iemand die nog leeft.
Jezus leeft. De eerste getuigen zeiden het al en El Greco herhaalt het. En daarmee komt hij met zijn schilderij uit de zestiende eeuw met een boodschap voor de eenentwintigste eeuw. De Paasgebeurtenis staat dwars op alle doodsbedreigingen die op dit moment op ons afkomen en geeft ons geloof in een hoopvolle toekomst, omdat Jezus leeft. Terwijl mensen zich zorgen maken over een mogelijk einde van de wereld, zien we Hem oplichten in een nieuwe werkelijkheid. Zelfs de holte van het graf achter Jezus licht op.
Alle figuren op dit schilderij kijken omhoog naar Jezus. Maar Jezus kijkt ons aan. Zoals Hij in de bijbeltekst soms verbazingwekkend zelfbewust kan overkomen, is Hij dat ook op dit schilderij. Het is alsof Hij zeggen wil: ‘Heb je Mij gezien, wil je het geloven? Ik ben de opstanding en het leven!’ Daarbij houdt Hij zijn hoofd iets schuin, waardoor er een uitnodiging van uitgaat. Alsof Hij zegt: ‘De toekomst is van Mij, je mag je met Mij verbinden.’
El Greco (1541-1614): De opstanding, altaarstuk, rond 1600, 275 x 127 cm, Musao de Prado, Madrid.
Doorlezen: Matteüs 27:65; Matteüs 28:1-8; 1 Korintiërs 15; Jesaja 11:1-10.
Willem de Vink
