Home » Artikelen lezen » 66 Gods kunstenaars

66 Gods kunstenaars

Kunst en kunstenaars hebben een prominente rol in de Bijbel. Niet zo verwonderlijk, als mensen zich laten inspireren door de Grote Kunstenaar, God zelf. Hij maakt het onnoembare zichtbaar en schept daarmee contact. Kunst doet hetzelfde. Het creëert een ontmoetingsplaats tussen God en mensen. En daarom is kunst voor een christen die zoekt naar versterking van de ziel een onmisbare bron van inspiratie.

Maar wie zijn de mensen achter de kunstwerken? En wat is het geheim van hun werk, waardoor het een enkeling en soms zelfs hele massa’s raakt?
In dit artikel geef ik mijn visie op de kunstenaar naar Gods hart, zoals we die herkennen in een onbekende, maar tot de verbeelding sprekende beeldend kunstenaar uit de Bijbel. (Leestijd 13 minuten)

Kunstenaars in de Bijbel
De Bijbel is vol van kunst. De opeenvolgende boeken tonen een ononderbroken galerij van kunstwerken, gemaakt door opmerkelijke kunstenaars. Adam geeft namen aan de dieren: een geweldige creatieve prestatie. In Genesis 4 maken we kennis met de eerste musicus: Jubal. Jozef krijgt een kleurrijk gewaad: een kwalitatief modeontwerp. Mozes schrijft liederen; een ervan wordt zelfs in Openbaring nog gezongen. Zijn zus Mirjam is danseres, zijn broer Aäron een performer. En zo gaat het maar door, gelijk al in de eerste boeken van de Bijbel.

Bladeren we verder, dan komen we David tegen, die al op jonge leeftijd wordt aangeduid als componist en musicus. Salomo stelt allerlei kunstenaars aan voor de bouw van de tempel. In de tempeldienst van Israël krijgen van begin af aan musici een strategische plaats toebedeeld. Net als in de krijgsmacht. Jeremia voegt aan zijn gesproken en geschreven werk een extra dimensie toe: hij beeldt zijn boodschap uit met een linnen gordel, kruiken, jukken, een steen. Ezechiël is naast priester, profeet en schrijver ook acteur, die complete voorstellingen geeft, soms honderden dagen achtereen. Hij acteert als kok, kapper, vluchteling en wegenbouwer.

Onder de bijbelschrijvers zijn heel wat literaire kunstenaars, zoals Jesaja, Jeremia, Jona, Lucas en de onbekende schrijver van het boek Job. Habakuk maakt een reclamebord van zijn boodschap dat de rechtvaardige uit geloof zal leven. Die boodschap gebruikt Paulus om kerken te stichten. En wat te denken van de visionair Johannes, met zijn boek Openbaring?

De kunstenaar Jezus
En dan Jezus. Hij treedt op als meesterverteller, en stelt zich steeds weer creatief en verrassend op.

Jezus verandert water in wijn, loopt op de golven van de zee, spreekt tegen de storm. Hij ziet in de kleinste dingen een verhaal om iets duidelijk te maken. Een mosterdzaadje. Een kudde schapen. Een sleepnet. Zijn werkwijze krijgt vaak de vorm van een creatief spel. Brood en vis voor mensen die in kringen moeten gaan zitten. Modder op de ogen van een blinde. Schrijven in het zand. Brood en wijn. Jazeker, ook het avondmaal is een creatieve daad. Bekijk het maar eens met de ogen van een kind. Dan zie je er een heilig spel in, dat ons heel lichamelijk verbindt met Jezus’ lichaam en bloed.

Vincent van Gogh vertelde zijn vriend Emile Bernard dat hij Jezus de grootste kunstenaar vond, omdat Hij de levenskunst verstond. Jezus was een vrije, verrassende, onafhankelijke geest. Hij kende namelijk geen angst voor mensen en ook geen zelfbeklag. Jezus was bewogen met mensen en geloofde dat Hij voor iedereen een metgezel zou zijn. In dat geloof was Hij zo spontaan als een kind en deed Hij de meest opmerkelijke dingen. Maar Hij werd ook de zwakste, om naast zwakke mensen te kunnen staan.

Jezus was Gods liefde voor alle mensen, verpakt in een kwetsbaar lichaam, uitgebeeld in een eenzaam leven. Jezus’ levensgeschiedenis zou je dan ook een dramatisch schouwspel kunnen noemen. En zijn kruis is beslist het krachtigste beeldmerk van het universum. Maar zijn opstandingsleven is pas echt een inspirerende kracht. Als kunstenaars zichzelf geven in hun werk, dan Jezus helemaal. In Hem komt de kunstenaar en zijn kunst op sublieme wijze samen, omdat Hij wat Hij in de praktijk tot uitdrukking wilde brengen ook daadwerkelijk leefde. Hij is ook de kunstenaar die als geen ander invloed uitoefent. Wat God heeft gezegd, dat is Jezus persoonlijk, en wie Jezus voor ons wil zijn, werkt Hij met zijn Geest uit in ons bestaan.

Op velerlei wijzen en langs velerlei wegen heeft God in het verleden tot de voorouders gesproken door de profeten, maar nu de tijd ten einde loopt heeft hij tot ons gesproken door zijn Zoon (Hebreeën 1:1-2).

Besaleël, Gods kunstenaar
Kunst krijgt dus een prominente plaats in de Bijbel, omdat God zichzelf tot uitdrukking wil brengen door middel van het scheppende vermogen van mensen. Sinds de dramatische beeldenstorm tijdens de reformatie is de aandacht van de kerk voor kunst behoorlijk in het slob geraakt. Veel mensen hebben er dan ook geen flauw benul van dat tientallen hoofdstukken in de Bijbel gewijd zijn aan het werk van één kunstenaar. Een beeldend kunstenaar. Het gaat om Besaleël.

Deze man was door God aangesteld om de tabernakel te ontwerpen en uit te voeren, samen met een hele stoet creatieve mensen die hij onder zijn hoede kreeg. Er zat geen winstoogmerk in dat werk, hoewel het een ontzagwekkende zegen zou verspreiden. Hij kon het doen dankzij giften die de rest van de Israëlieten hem en zijn medewerkers brachten.

De tabernakel was de mobiele tent waarin God met zijn volk meereisde door de woestijn en die een prominente plek kreeg in het beloofde land. Ook de tempel die Salomo liet bouwen was ervan afgeleid.

De Israëlieten zouden 1500 jaar gebruik maken van het werk van deze kunstenaar. En we worden er nog steeds door geïnspireerd, want in het Nieuwe Testament zien we zijn werk terug als schaduwbeelden van de hemelse werkelijkheid.

Besaleëls roeping
Besaleël was niet zomaar een kunstenaar. Hij werd op een bijzondere manier geroepen.

De HEER zei tegen Mozes: ‘Ik heb mijn keuze laten vallen op Besaleël, de zoon van Uri, de zoon van Chur, uit de stam Juda. Ik heb hem uitzonderlijke talenten geschonken’ (Exodus 31:1-3a).

Misschien valt het je niet direct op, maar Besaleël was een man met een opmerkelijke achtergrond. Je ontdekt die om te beginnen in de betekenis van de namen van zijn familie. We lezen dat hij de zoon van Uri was, wat ‘licht van God’ betekent. En de kleinzoon van Chur, ‘vrij en edel’. Hij kwam uit de stam van Juda, ‘lof van God’.

Maar er is nog iets bijzonders met hem aan de hand. God zegt: ‘Ik heb hem uitzonderlijke talenten geschonken.’ In de grondtekst staat het zo: ‘Ik heb hem vervuld van mijn Geest (HSV, zie ook Exodus 35:31). Dat is een ongewone uitspraak, omdat mensen onder het Oude Verbond niet zomaar vol van Gods Geest konden zijn, vanwege de zonde die dat in de weg stond. Als mensen Gods Geest ontvingen, was dat uitsluitend omdat God hen uitkoos voor een bijzondere taak (zoals Mozes in Numeri 11:25).

Tegenwoordig is dat anders. Dankzij Jezus mag iedereen vol zijn van Gods Geest (Johannes 15:26). De Geest is dan ook vrij beschikbaar voor elke kunstenaar die in Jezus gelooft. Hij geeft dezelfde inspiratie die deze kunstenaar ontving. Dat maakt hem tot zo’n sterk voorbeeld voor ons.

Besaleël, voorbeeld voor alle kunstenaars
Omdat Besaleël toen al vol was van Gods Geest, geloof ik dat hij het prototype is van de kunstenaar zoals God die graag ziet. Daarom mag iedere kunstenaar Besaleël als voorbeeld nemen. Om te beginnen wat betreft achtergrond. Net als hij zijn zulke kunstenaars voortgekomen uit het Licht van God, uit Jezus zelf. Hun karakter is ook zowel vrij als edel. En ze leven als lof van God. Het kan zijn dat dit niet altijd zo sterk door hen beleefd wordt. Toch mogen ze zichzelf zo zien, omdat ze volgens de Bijbel in Jezus geplaatst zijn.

Ook als het gaat om inspiratie is Besaleël een voorbeeld. Deze man liet zich inspireren door wat Mozes in de hemel had gezien. ‘Houd je bij het vervaardigen van de tabernakel aan het voorbeeld dat je hier op de berg getoond is’ (Exodus 26:30), had God gezegd. Besaleëls werk was een vertolking van wat in de hemel realiteit zou zijn. Het was een voorafschaduwing, zoals dat in het Nieuwe Testament wordt genoemd.

Zij verrichten hun dienst in wat de afspiegeling en de voorafschaduwing is van het hemelse heiligdom, zoals dat aan Mozes geopenbaard werd toen hij begon met het oprichten van de tabernakel: ‘Let erop,’ staat er immers, ‘dat je alles vervaardigt volgens het ontwerp dat je op de berg getoond is’ (Hebreeën 8:5).

Besaleël had geen directe toegang tot de hemel. Vanuit het perspectief van het Nieuwe Testament weten wij dat zijn werk als een schaduw verwees naar Jezus, naar alles wat Hij heeft volbracht en waar Hij in de hemel garant voor staat.

Dit alles is slechts een schaduw van wat komt – de werkelijkheid is Christus (Kolossenzen 2:17).

Het is opmerkelijk dat het Nieuwe Testament het werk van deze kunstenaar uit het Oude Testament vergelijkt met een schaduw. De naam Besaleël betekent namelijk ook letterlijk ‘Schaduw van God’.

Beeldend kunstenaars zijn zieners. Dankzij Jezus mogen we het scherper zien. Kunstenaars hebben tegenwoordig geen mannen als Mozes meer nodig om voor hen te bemiddelen, zoals Besaleël dat wel had. Door Gods Geest staan ze direct in verbinding met de hemel. Ze kunnen gebruikmaken van een persoonlijke en intieme omgang met God de Vader en met Jezus de Zoon. Ze kunnen die innige relatie en het leven dat daaruit voortvloeit verbeelden, waarmee ze mensen helpen om zich iets voor te stellen van een hemelse realiteit in het leven hier en nu. Ook al was het in het schaduwtijdperk, Besaleël was de eerste die hiermee begon, en daarom zie ik hem als het oertype van alle kunstenaars.

Besaleëls zelfbesef, ontwikkeling en werk
Besaleël is volgens mij dus in veel opzichten een voorbeeld voor alle kunstenaars na hem, zowel in zijn zelfverstaan, zijn ontwikkeling als in het resultaat van zijn werk.

1. Hij wist dat hij door God geroepen was.
De HEER zei tegen Mozes: ‘Ik heb mijn keuze laten vallen op Besaleël, de zoon van Uri, de zoon van Chur, uit de stam Juda’ (Exodus 31:1).

2. Hij kende zijn talenten, en wist aan wie hij die te danken had.
‘Ik heb hem uitzonderlijke talenten geschonken, wijsheid, vakmanschap en inzicht op allerlei gebied’ (Exodus 31:2).

3. Hij en zijn medewerkers haalden inspiratie uit Gods aanwijzingen.
‘Laat hen alles uitvoeren zoals ik het je heb opgedragen’ (Exodus 31:11b).

4. Hij werd door de gemeenschap geholpen om samen met zijn medewerkers zijn werk te doen, zelfs zozeer, dat er meer dan genoeg was.
Men bleef vrijwillige gaven brengen, iedere morgen weer (Exodus 36:3).

5. Hij zag Gods zegen op het werk van zijn handen.
Toen Mozes zag dat de Israëlieten alles precies volgens de opdracht van de HEER hadden gemaakt, zegende hij hen (Exodus 39:42-43).

6. Hij zag Gods zalving op zijn werk, waarmee het hemzelf en alle mensen die hij mocht dienen ten goede zou komen.
Alles werd door Mozes gezalfd. (Exodus 40:9)

7. Hij zag ook dat God zich thuis voelde in zijn werk, omdat Gods heerlijkheid zijn werk vervulde.
(Exodus 40:34)

Een plaatje van Besaleël
Besaleël is dus een geweldig voorbeeld voor alle kunstenaars. Vreemd dat er in de kunstgeschiedenis toch maar weinig met hem gedaan is. In Jeruzalem is wel de kunstacademie naar hem vernoemd, maar verder hebben kunstenaars zich niet of nauwelijks door hem laten inspireren.

In mijn zoektocht naar deze indrukwekkende bijbelse figuur kwam ik toch nog een kleurenlitho van hem tegen, gemaakt in 1966 door Marc Chagall.

De tekening lijkt een primitieve voorstelling, maar het is een intelligent gemaakte plaat vol verbeeldingskracht. Chagall heeft zich grondig verdiept in zijn bijbelse collega en heeft zijn ontdekkingen verwerkt in deze prent, die 55 x 70 centimeter groot is. Nummer 343 van de 1800 exemplaren hangt inmiddels in de gang van ons huis.

De gestalte van de kunstenaar vult het hele rechter vlak. Je ziet hem zitten, wat betekent dat hij vanuit rust aan het werk is. Besaleël rust in Gods genade. De kunstenaar kijkt van zijn kunstwerk af, omdat hij allereerst in verbinding staat met God. De gouden en gele banen spreken van de hemelsferen waar de kunstenaar als ziener met zijn hoofd in verblijft. Je ziet daarom ook een tweede oog, buiten zijn hoofd, dat de hemelse lichtbanen opvangt. Besaleël heeft zijn oor naar de gekroonde vogel gekeerd, die hem vanuit de hemel woorden influistert. De vogel verbeeldt de heilige Geest, die de verbinding aanbrengt tussen hemel en aarde. De kunstenaar weet van zijn goddelijke roeping, want het hemelse licht raakt zijn hart en ook zijn opgerichte hand, die hij dienstbaar aanbiedt.

Er is ook een blauwe baan, die de instrumenten raakt waar de kunstenaar mee werkt. Ik zie er het water van de Geest in, die ook uit zijn binnenste stroomt. Zijn beide handen, de een in de gele baan die vanuit de hemel inspiratie ontvangt, de ander in de blauwe die aan het werk is, zijn allebei linkerhanden, want alleen Gods rechterhand bezit kracht.

Onder de blauwe baan is een groene baan geschilderd, die de aarde symboliseert. Hij loopt dwars door zijn onderlijf. De kunstenaar staat met zijn voeten in de bruine aarde. We zien daar verschillende werktuigen liggen. Zijn benen en voeten zijn beschadigd en verwond.

Er staat een kandelaar aan de voeten van de kunstenaar, vanaf de groene baan opgericht tot in de blauwe en gele baan. De kandelaar heeft vijf armen, het getal van Gods genade. Ze zijn gevuld met kaarsen, die Gods licht verspreiden. Boven de vlammen zien we twee figuren, leeuwen met koppen van mensen. Gaat het om een man en een vrouw? De leeuwen zijn het teken van de stam Juda, en van de Messias, die uit Juda komt (net als Besaleël). Die twee zijn verbonden door een kroon. In de Psalmen worden man en vrouw als koning en koningin voorgesteld. Erboven zien we zegenende handen, want als de hogepriester in het allerheiligste God had ontmoet, kwam hij naar buiten om het volk te zegenen. Hij kwam van achter de dikke stof van het voorhangsel vandaan en legde Gods naam op het volk. Het gordijn zien we hier in een punt van het tentdak bijeengebracht in een pijnappel, die een beeld is van vruchtbaarheid.

In het midden van de plaat zien we een enorme zon, met daarin een Davidsster geschilderd. De ronde, rode vorm symboliseert Gods liefdesverbond met mensen. De Davidsster (die in de tijd dat de tabernakel gemaakt werd nog niet bestond, maar Chagall gebruikt als Jood graag dit Joodse symbool) toont met zijn twee driehoeken ook weer de verbinding tussen hemel en aarde. Op de ster zijn de edelstenen van de twaalf stammen geschilderd, zoals die op het borstschild van de hogepriester voor Gods aangezicht werden gebracht. Daarbinnen staat Gods naam gekalligrafeerd: JHWH, Ik Ben, Ik zal er zijn. En dat is dan ook precies de kern van wat deze kunstenaar doet: Hij creeërt een ontmoetingsplaats tussen God en mensen en brengt met zijn kunstwerk tot uitdrukking dat God er zal zijn als een metgezel voor mensen.

De kunstenaar naar Gods hart
Kijken we naar het kunstwerk van Besaleël, de tabernakel, dan zien we een ruige tent, die door een weerbarstige woestijn wordt gesleept en af en toe wordt opgezet. Er worden kunstig gevormde voorwerpen in opgesteld van duur materiaal, maar ook die moeten meegesjouwd worden door de wildernis. Behalve wat de betekenis betreft is er verder niets hemels aan. Toch spreekt zijn kunstwerk tot de verbeelding. Het is namelijk een ontmoetingsplaats tussen God en mensen (Exodus 33:7). Hier in dit kunstwerk kwamen God en mensen samen. Zo had God het gewild, en daarom zei Hij tegen Mozes:

‘Daar zal ik je ontmoeten’ (Exodus 25:22a).

De functie van kunst is dan ook dat het mensen een bijzonder gevoel geeft, dat het ze plaatst in een sterke realiteit van hoop en verwachting en iets losmaakt van verwarring, verwondering, ontroering en aanbidding. Goede kunst communiceert op een geestelijk niveau. Het kunstwerk brengt een ontmoeting tot stand die verder reikt dan een ontmoeting met de kunstenaar. Het maakt iets los van het besef dat God er is en zal zijn.

Hoe de tabernakel als kunstwerk aan deze functie kon voldoen? Omdat er een man aan werkte die via Mozes woorden uit de hemel opving en dat naar aardse beelden vertaalde. Besaleël was een gewone man uit het volk, iemand met een creatief talent, een vakman met verbeeldingskracht en doorzettingsvermogen, die zijn roeping verstond en daarvoor ging. Met zijn kunst heeft hij een ontmoeting tussen God en mensen mogelijk gemaakt en is daarmee de vader van alle kunstenaars geworden. Want meer mannen en vrouwen hebben hetzelfde gedaan en nog meer mensen zullen dat blijven doen. Omdat God mensen wil blijven ontmoeten, zal Hij kunstenaars blijven roepen.

Lees ook:

• Creativiteit en spelplezier

• Genade in kunst

• God, release your creative power

• Mindmap God’s creative power

Meer artikelen…