Marc Chagall – De witte kruisiging
De laatste zondebok: droom of werkelijkheid
Volken hebben door alle eeuwen heen gezocht naar minderheden die ze konden uitsluiten en brandmerken als zondebok. Vaak waren dat Joden. Marc Chagall schilderde Jezus als Jood. Hij was zelf een Jood, afkomstig uit Rusland (Vitebsk, dat nu in Wit-Rusland ligt). Hij maakte in zijn vaderland de pogroms mee en de haat tegen Joden tijdens twee wereldoorlogen. Chagall werd een vluchteling, totdat hij zijn plek vond in Frankrijk, waar hij in alle rust tot op hoge leeftijd zijn kunstenaarswerk kon uitbouwen.
Chagall werd beroemd als beeldverteller van wonderbaarlijke verhalen in sprookjesachtige kleuren. Hij creëerde een heel eigen wereld van circussen, Russische dorpen, vliegende violisten en bruidsparen, engelen en mythische wezens, waarin we onze fantasie de vrije loop kunnen laten en onze wensen, angsten en dromen kunnen herkennen. Zijn beeldtaal is door en door Joods, verbonden met de vreugde en innerlijke verdieping van de chassidische mystiek. Een belangrijk en geliefd deel van zijn enorme oeuvre bestaat uit afbeeldingen van bijbelverhalen, die hij al mediterend verwerkte op papier, doek en glasramen. Hij noemde zichzelf iemand die was geboren tussen hemel en aarde; werken was voor hem als bidden.
Picasso zei over hem: ‘Als Chagall schildert, weet je niet of hij slaapt of wakker is. Hij moet ergens in zijn hoofd een engel hebben.’ Zelf verklaarde hij: ‘Die andere werkelijkheid, de bovennatuurlijke werkelijkheid, is voor mij belangrijker dan de zichtbare.’ En over zijn geloofsbeelden: ‘Ik heb de Bijbel gedroomd.’
Chagall werd gedreven door liefde. ‘Kunst moet de liefde onder mensen versterken’, zei hij in een interview. ‘De wereld kan hoe dan ook alleen gered worden door liefde’, schreef hij in een inleiding in een van zijn boeken, ‘zonder liefde zal de wereld langzaam ten onder gaan.’ En tegen studenten zei hij: ‘Het zegt niets of je talent hebt of een genie bent, een werk moet één en al liefde zijn.’
Jezus nam een belangrijke plaats in Chagalls voorstellingen in, meestal tussen lijdende Joden. Veel Joden namen dat de schilder kwalijk, omdat Jezus door hen geassocieerd werd met het christendom dat hun veel leed had aangedaan. Maar de schilder hield er een verzoenende houding op na en vond dat Joden moesten openstaan voor een positieve inbreng van christenen in hun bestaan.
De gekruisigde Jezus was voor Chagall de lijdende Jood bij uitstek. Hij heeft hem vaak getekend en geschilderd, als kind al. Op De witte kruisiging zie je Jezus omringd door bedreigde en lijdende Joden. Eén heeft een thorarol onder zijn arm, een ander een schandbord om zijn nek. Je ziet bootvluchtelingen, een Joods dorp na een pogrom, een brandende synagoge, een koopman die wegrent, een angstige moeder met kind. Het zijn stuk voor stuk beelden uit het collectieve geheugen van de Joden van hun lijden.
Maar de menora brandt, het symbool van Gods Geest onder mensen. Daarboven torent Jezus aan een kruis, beschenen door een lichtbaan uit de hemel. Boven zijn hoofd prijkt de inscriptie ‘Jesjoea Hannatserie Wemellek Hajehoedim’ – ‘Jezus van Nazaret, koning der Joden’. In de eerste letters van die woorden herkennen we Gods onuitsprekelijke, heilige naam JHWH. Jezus geeft uitdrukking aan de betekenis van die naam. De aanklacht wordt omgekeerd in een zegen, de zegen van Gods naam, die beschikbaar komt voor alle mensen.
Bij Chagall draagt Jezus vaak een talliet, een Joods gebedskleed, een witte doek met vijf blauwe of zwarte strepen aan de uiteinden en kwasten aan de punten. Dat kleed verwijst naar de vleugels van God, waaronder volgens de profetie gerechtigheid en genezing te vinden is. De ladder nodigt uit om daar te schuilen.
Jezus heeft duidelijk gemaakt dat mensen geen enkele reden hebben om elkaar te blijven uitsluiten, vervolgen en veroordelen. Omdat Hij als onschuldige ieders schuld op zich nam, kunnen we elkaar niet meer blijven beschuldigen, lijkt Chagall te willen zeggen. We kunnen elkaar vergeven en vervolgens rechtzetten wat we elkaar hebben aangedaan. Jezus’ kruisiging is met recht een witte kruisiging: ons geloof in Hem schept ruimte voor een nieuwe wereld, die geen droomvoorstelling hoeft te blijven.
Marc Chagall (1887-1985): De witte kruisiging, 1938, 154,6×140 cm, Art Institute, Chicago.
Doorlezen: Matteüs 27:37; Maleachi 3:20.
Willem de Vink
