Rembrandt van Rijn – Het blind maken van Simson
Hoe gebruiken we onze ogen?
Het ergste wat een kunstenaar kan overkomen is dat hem het zicht ontnomen wordt. Kun een kunstenaar niet meer kijken, dan is hij niet alleen voor de rest van zijn leven gemankeerd, hij is ook van zijn kracht beroofd, omdat hem de mogelijkheid is ontnomen om te beoordelen wat hij ziet, er zijn houding tegenover te bepalen en dat op zijn manier weer te geven. Voortaan moet hij onzeker schuifelend door het leven. En omdat hij niet meer door kon geven wat hij zag, schuifelen voortaan een heleboel mensen met hem mee.
Blindgestoken werd Simson. Hij werd daarmee krachteloos. Natuurlijk zat volgens de Bijbel de kracht vooral in zijn haar. Hij was via dat haar verbonden met de afspraak die God en zijn moeder over hem hadden gemaakt. Maar zijn ogen waren van een andere orde. Toen Delila zijn haar afknipte kon hij met zijn kracht niet langer de baas spelen, maar toen hem de ogen werden uitgestoken kon hij geen grappen meer uithalen met zijn vijanden. Hij kon niet meer duidelijk maken dat hij de dingen anders zag.
Wij kunnen met eigen ogen zien wat er met de ogen van Simson gebeurde. Er is een indrukwekkende voorstelling van vastgelegd. ‘Het blind maken van Simson’ is veruit het meest gruwelijke schilderij dat Rembrandt ooit maakte. Het moment dat hij schilderde is nooit eerder en ook nooit opnieuw zo ondraaglijk direct weergegeven. Vijf mannen storten zich op de krachtpatser en houden hem in bedwang, terwijl een van hen zijn ogen doorsteekt. Een Javaanse kris dringt diep in zijn oogkas, het bloed spuit eruit. Simson kronkelt onder zijn belagers als een bezetene, vingers en tenen gekromd. Pal daarachter stapt Delila met een bos haar en een schaar de tent uit, haar blik met een ingehouden lachje naar haar minnaar gekeerd. Het lijkt een still uit een film, dit levensgrote schilderij, maar het is indringender, omdat de schilder zijn onderwerp intens heeft doorleefd en er laag over laag urenlang al zijn aandacht aan heeft gegeven. Het is geen momentopname, maar een tijdloos drama. Rembrandt heeft met een kunstenaarsoog gezien wat het betekent als een mens van zijn zicht wordt beroofd en dat vol ontzetting vereeuwigd.
Simson was een man van uitersten. Ondanks zijn heilige roeping zag hij zijn leven als één grote grap. ‘Simson volgde zijn ogen, daarom staken de Filistijnen zijn ogen uit,’ staat er in de Talmoed over hem geschreven. Met zijn ogen sneden zijn vijanden ook zijn menselijkheid weg. De Joodse auteur David Grossman schrijft: ‘Zoals Simson de poort van Gaza uit de grond had gerukt, zo rukten de Filistijnen nu de poorten van zijn gezicht én zijn ziel eruit.’
Simson staat voor alle mensen die krachteloos geworden zijn omdat ze verblind zijn geraakt. Mensen die met een blinde ziel rondlopen, misschien omdat ze geïntimideerd en geïndoctrineerd werden door hun opvoeding, of door de religieuze of politieke systemen die hun blik gevangen hielden, of omdat ze buitengesloten en veroordeeld werden, of misschien omdat ze zichzelf beneveld hadden met verdovende middelen, of liever hun hoofd in het zand staken.
Het verhaal van Simson maakt ook duidelijk dat we kunstenaars nodig hebben die scherp blijven kijken om ons te vertellen waarop het aankomt.
Hoe vaak spreekt de Bijbel niet ons kijkgedrag aan? ‘Zie’, lezen we. ‘Zie de mens.’ ‘Zie, Ik ben met u.’ ‘Zie, het nieuwe is gekomen.’ Zie het anders. Ga het zien. Zieners en kunstenaars kunnen ons daarbij helpen.
Rembrandt van Rijn (1606-1669): Het blind maken van Simson, 1636,, olieverf op doek, 206 x 276 cm, Städel Museum, Frankfurt.
Doorlezen: Rechters 13-16; Hebreeën 11:32; Johannes 19:5; Matteüs 28:20; 2 Korintiërs 5:17-19; Hebreeën 2:9.
Willem de Vink
